Il Manifesta

Zaterdag 13 december 2025
THEATER

“Under the Shade”
(foto door Majlinda Hoxha)

Het toneel van de toekomst betreden
SHOWCASE » KOSOVO EN NOORD-MACEDONIË, DE LITTEKENS VAN HET CONFLICT

FRANCO UNGARO
PRISTINA (KOSOVO)

‘De regen valt nooit omhoog,’ schreef Bertolt Brecht in De Driestuiveropera. ‘Wanneer de wond ophoudt pijn te doen, is het het litteken dat pijn doet.’ Hoe diep de wonden en littekens zijn, hoe onherstelbaar de trauma’s die de Balkanoorlogen en het conflict tussen Servië en Kosovo hebben achtergelaten op de lichamen en in de verbeelding van mensen, werd duidelijk tijdens de showcase van het Kosovaarse en Macedonische theater. Deze werd georganiseerd door Qendra Multimedia, onder leiding van Jeton Neziraj en zijn onberispelijke team, en vond in oktober plaats in de steden Pristina, Prizren, Gjakova en Skopje.

Een editie waarvan het verhaal onvermijdelijk begint in Prizren, met het bezoek aan het huis – nu een museum – van de Moeder-Moed van Kosovo, Ferdonje Qerkezi. Op 27 maart 1999 zag zij hoe haar vier zonen en haar echtgenoot door Servische paramilitaire troepen werden ontvoerd; zij keerden nooit levend terug en van sommige lichamen ontbreekt nog altijd elk spoor. Zij heeft het huis gelaten zoals het toen was, en haar getuigenis is een vorm van instant storytelling die iedereen sprakeloos achterlaat, omhuld door beelden, geuren en emoties die familiefoto’s, kleding, speelgoed en huisraad oproepen. De tijd heeft dat huis veranderd in een levend archief van tragische herinneringen, een opslagplaats van wrede verhalen, van massamoorden en geweld.

De showcase bood tal van interessante invalshoeken: de grensoverschrijdende dimensie die de karavaan van talrijke internationale gasten in staat stelde de grens tussen Kosovo en Noord-Macedonië over te steken; de workshop toneelschrijven onder leiding van de gerenommeerde Britse theaterauteur Mark Ravenhill, auteur van het onvergetelijke Shopping and Fucking; en de voorstelling Under the Shade of a Tree I Sat and Cried, geproduceerd door Qendra Multimedia en het Market Theatre van Johannesburg, in samenwerking met Mittelfest en Teatro di Toscana. Daarnaast waren er de vele artistieke vertakkingen die ontstonden dankzij de inbreng van het duo Jeton en Blerta Neziraj.

Toch is het oorlogs- en naoorlogse landschap van Kosovo de rode draad die de voorstellingen verbindt: van Inhuman van het City Theatre van Prizren en het Maladype Theatre uit Boedapest, tot een productie van het Hongaarse Mettrin Arts Center, een tekst die balanceert tussen realiteit en verbeelding om het onmenselijke en ontmenselijkende gezicht van de macht te tonen; van #The Border, geschreven door Ana Ristovska Trpenoska en geregisseerd door Sovran Nrecaj, dat zich richt op de gevolgen van oorlog in termen van migratie – niet zonder ironische intermezzo’s over de Balkanidentiteit – tot The Son van Florian Zeller, geregisseerd door Erson Zymberi, dat de isolatie en depressie van een adolescent onderzoekt binnen gezinsstructuren die zelf gevangen zitten in de mythes en tegenstrijdigheden van het nieuwe liberale systeem.

Ook Do It or Die, opgevoerd in de gemeentelijke gevangenissen van Prizren en Pristina, en The Premeditated Killing of a Dream vertellen over twee bijzondere slachtoffers van het Servisch-Kosovaarse conflict. De eerste is Hukshin Hoti, universitair docent, politiek activist en voorstander van de onafhankelijkheid van Kosovo, die in Servische gevangenissen werd opgesloten, vrijgelaten om uiteindelijk te worden vermoord. De tweede is Rexhep Luci, architect belast met het opstellen van het stedenbouwkundig plan voor Pristina, die weigerde deel te nemen aan het politiek-crimineel-zakelijke circuit van vastgoedspeculanten en op straat werd neergestoken.

Wat deze showcase bijzonder maakt, is de duidelijke wending naar een ‘dramaturgie van het reële’: vertellingen over het recente verleden in de Balkan, met verhalen en microverhalen die nog steeds in de lichamen en geesten van mensen leven.

De voorstelling Under the Shade of a Tree I Sat and Cried, geschreven door Jeton Neziraj en geregisseerd door Blerta Neziraj, trok bijzondere aandacht van critici en publiek. Niet alleen vanwege het thema van vergeving en verzoening, dat in het theater nog weinig is behandeld, en vanwege de ongekende samenwerking tussen Kosovaarse, Albanese en Zuid-Afrikaanse kunstenaars, maar vooral door de poging om theatrale vorm en dynamiek te geven aan de getuigenissen van slachtoffers en vervolgers voor de Zuid-Afrikaanse Waarheids- en Verzoeningscommissie (waar Desmond Tutu deel van uitmaakte), of voor Anton Çetta, leider van de Beweging voor Bloedverzoening in Kosovo.

Woorden en gebaren die spreken over wraak: in Kosovo en Albanië vertaalt die zich in wapens die worden opgenomen uit eerbied voor de Kanun, terwijl zij in Zuid-Afrika spreken over de discriminatie van zwarten door blanken. Men probeert trauma’s en wonden te genezen via het spel van het theater, reizend tussen realiteit en verbeelding.

Op 29 oktober vond in het gemeentelijk theater van Gjakova een interessant panel plaats met als thema So you want to be a playwright?. Het panel, gecoördineerd door de Nederlandse theaterauteur Jibbe Willems, werd bijgewoond door Mark Ravenhill, Gianina Cărbunariu en Bernhard Studlar.

Wij stelden enkele vragen aan Jibbe Willems, wiens toneelteksten zijn vertaald in onder meer Rusland, Brazilië, Zuid-Afrika, Duitsland, Spanje, de Verenigde Staten, China, Frankrijk en België.

Welke thema’s hebben jullie tijdens het panel besproken?
We hebben onderzocht hoe we zijn begonnen als toneelschrijvers. Was het een kinderdroom? Ja, Mark Ravenhill begon al als kind te schrijven en vond zo een manier om zijn stem te laten weerklinken in het schrijven. Gianina begon te schrijven vanuit de wens om theater te maken via documentair onderzoek en documentatie. Bernhard ontdekte aan de universiteit dat schrijven voor theater zijn roeping was. Het is dus een heel specifieke manier van schrijven: het creëren van werelden en gedachten en het communiceren met een publiek.

Zijn er verschillen tussen jullie, maar ook gemeenschappelijke elementen?
Ja, we delen allemaal een verlangen, of misschien een spanning: we willen alleen en geïsoleerd zijn, maar ook samen werken. We sluiten ons op achter ons scherm en gaan vervolgens de repetitieruimte in om onze ideeën te testen met een grotere groep mensen. Een toneeltekst is een autonoom literair werk, maar het einddoel is de voorstelling: een voorstel om samen te beginnen werken. Het is een idee van één persoon dat in dialoog treedt met vele anderen. Toneelschrijvers bewegen zich graag tussen al die verschillende werelden en zien hoe de verbeelding op het podium tot leven komt voor een publiek.

In de Balkan lijken bepaalde thema’s bijzonder sterk te resoneren.
Ja, hier resoneren veel thema’s zeer scherp met het publiek, omdat men ze zelf heeft meegemaakt. Oorlog, vetes en Geschiedenis zijn hier tastbaar. Je voelt de hardheid van de verhalen, de rauwheid van het geleefde. Dat is krachtig en uiterst interessant. En ik vraag me af: hoe kunnen poëzie of verbeelding hierin een plaats vinden? Niet als ontsnapping, maar als een manier om het groter te maken dan één enkel verhaal.

Jullie spraken ook over de toekomst, en over artificiële intelligentie.
Ik denk niet dat we de invloed van artificiële intelligentie kunnen tegenhouden. Toch geloof ik dat theater de enige plek is waar mensen samenkomen in een levende omgeving, als collectief, om hetzelfde moment te beleven. Zoals in een kerk, moskee of synagoge. Er zit iets spiritueels in het theater, in het samenkomen. Dat kun je niet vervangen door artificiële intelligentie. Theatermakers willen met levende mensen werken, niet met robots. Het gaat om proberen, niet om perfectie. Om de schoonheid van het falen, niet om volmaaktheid. Artificiële intelligentie is te perfect.

Waar ligt dan de hoop voor de toekomst?
We hebben de plicht hoop te vinden, ook al is dat soms moeilijk. Toneelschrijven gaat er niet om antwoorden te geven op wat er gebeurt, maar om te begrijpen wie de mensen zijn achter wat er gebeurt, en welk effect het heeft.